Σταύρος Σταυρίδης

Η πανδημική κρίση του κορωνοϊού πυροδότησε ένα νέο κύμα συλλογικών πρακτικών που χειρονομούν προς την ίδια αναγκαιότητα που ανέδειξε το «κίνημα των πλατειών» (συμπεριλαμβανομένης της Αραβικής Άνοιξης, των Αγανακτισμένων και του OccupyMovement): μια άλλη μορφή κοινωνικής οργάνωσης είναι αναγκαία κατεπειγόντως. Διαφορετικές πρωτοβουλίες γειτονιάς, καμπάνιες οργανωμένες από τα κάτω από κινήματα, διάχυτες ριζωματικού χαρακτήρα δράσεις αλληλεγγύης, συλλογική διαχείριση αστικών και αγροτικών εδαφών.

Όλες αυτές οι διαδικασίες και δράσεις εξαπλώνονται σε όλο τον κόσμο κάτω από το ραντάρ των κυρίαρχων μέσων ενημέρωσης και παρακάμπτοντας συνήθως τα κανάλια της αγοράς, ενώ ταυτόχρονα, άμεσα ή έμμεσα, συγκρούονται με κυβερνητικές προτεραιότητες.

Μέσα από αυτές τις διαδικασίες ανθίζουν διαρκώς πρακτικές μοιράσματος και αναπτύσσεται μια εντατική παραγωγή του κοινού, όχι ως ενός συνόλου από προϊόντα ή υπηρεσίες που πρόκειται να μοιραστούν ή ενός συνόλου από οργανωτικές επιλογές που θα εγγυηθούν μια περισσότερο δίκαιη κατανομή των κρίσιμων μέσων επιβίωσης για εκείνους που τα χρειάζονται. Το κοινό αναδύεται ταυτόχρονα ως η μορφή και το περιεχόμενο άλλων κοινωνικών σχέσεων,σχέσεων που υπερβαίνουν τους περιορισμούς και τον κυνισμό της λατρευτικής εξύμνησης της αγοράς που αναπτύσσει ο σύγχρονος καπιταλισμός.

Τρεις διαφορετικοί παράγοντες δίνουν μορφή στην ανάπτυξη του κοινού, στην ανάπτυξη δηλαδή άλλων κοινωνικών σχέσεων, εντός, εναντίον και πέραν της πανδημικής κρίσης. Δεν είναι ότι αυτοί οι παράγοντες δεν υπήρχαν πριν την κρίση. Και σίγουρα συχνά διασταυρώνονταν στην παραγωγή διαφορετικών καθημερινών συνηθειών για τους πιο στερημένους πληθυσμούς των σύγχρονων μητροπόλεων. Η πανδημική κρίση όμως έχει αποκαλύψει τη δυναμική της σύγκλισής τους και έχει αναδείξει ως επείγουσα την αναγκαιότητα της συλλογικής επινόησης των αποκάτω μέσα από την κινητοποίηση εμπειριών που συνδέονται με αυτούς τους παράγοντες.

Ο πρώτος παράγοντας έχει να κάνει με την επιβίωση. Στις περιφέρειες των μεγαλουπόλεων, στα στιγματισμένα γκέτο και στις κοινότητες των ιθαγενών, στις διαδρομές της επισφαλούς εργασίας και της επισφαλούς ζωής, πολλοί βιώνουν τον αποκλεισμό και την ανασφάλεια. Αν απομεινάρια του κράτους προνοίας μοιάζει ακόμα να προσφέρουν ένα δίχτυ προστασίας για μερικούς, για τους περισσότερους η ζωή είναι στο έλεος της αγοράς (και η αγορά είναι ανελέητη) ή εξαρτάται από τις συγκυρίες των παγκόσμιων σχέσεων δύναμης (που περιλαμβάνουν πολέμους, λοιμούς, κύματα προσφυγιάς, εμπορικές αναμετρήσεις κ.λπ.).

Οι αποκλεισμένοι, αυτοί που ξέρουν ότι καμία αρχή δε θα νοιαστεί ποτέ γι’ αυτούς, προσπαθούν σε πολλές περιπτώσεις να οργανωθούν για να εξασφαλίσουν τα μέσα της επιβίωσής τους. Σε πολλές γειτονιές του κόσμου δίκτυα φροντίδας αναπτύσσονται από τα κάτω: φαγητό ετοιμάζεται και μοιράζεται σε εκείνους που η ανισότητα τούς το στερεί, μέσα υγειονομικής προστασίας παράγονται για όλους, πληροφορίες και γνώσεις συλλέγονται και διαχέονται μέσα από κοινοτικούς ραδιοσταθμούς, κέντρα γειτονιάς, κανάλια κοινωνικής δικτύωσης κ.λπ.. Μόνο για να χαρτογραφήσει κανείς τα δίκτυα τής συλλογικά και από τα κάτω οργανωμένης διανομής τροφίμων σε όλο τον πλανήτη (που περιλαμβάνουν φρούτα και λαχανικά από συνεταιριστικά αγροκτήματα, πρωτοβουλίες για το «δίκαιο καλάθι», παροχή καθαρού νερού σε άτυπες γειτονιές, λαϊκά συσσίτια σε παραγκουπόλεις) θα χρειαζόταν να συλλέξει μια τεράστια, διάσπαρτη, ποσότητα πληροφορίας.

Ο δεύτερος παράγοντας έχει να κάνει με τις από χρόνια κατακτημένες εμπειρίες της συνεργασίας. Διαφορετικές παραδόσεις αλληλοβοήθειας που προέρχονται από την αγροτική ζωή (όπως το mutirao στη Βραζιλία, η ayuda mutua στην Λατινική Αμερική και την Καραϊβική ή το ubuntu στη Νότια Αφρική) ή από τη ζωή και τις κοσμοαντιλήψεις των ιθαγενών λαών (όπως στην περίπτωση της minga της Κολομβίας ή του sumac kawsay στις χώρες των Άνδεων) αποκτούν ανανεωμένη δύναμη μπροστά σε αυτή την κρίση και αποδεικνύονται κρίσιμες για την επιβίωση αστικών ή αγροτικών κοινοτήτων και λαών.

Η συνεργασία σε πολλά μέρη του κόσμου αποτελεί εκδήλωση συλλογικής σοφίας και μορφοποιείται σε κανόνες που αναπτύσσονται μέσα από διαπραγματεύσεις ανάμεσα σε εκείνους που εργάζονται ή ζουν μαζί. Ο νεοφιλελεύθερος ατομικισμός ευθέως στόχευσε εναντίον αυτών των παραδόσεων, όχι μόνο καταστρέφοντάς τες αλλά και εκμεταλλευόμενος τις δημιουργικές δυναμικές τους. Έτσι, το νεοφιλελεύθερο ιδεώδες του ατομικού «επιχειρηματικού εαυτού» (του εαυτού ως επιχειρηματία) συνδυάζεται με μια ανανεωμένη αποτίμηση της συνεργασίας θεωρούμενης πλέον ως «συνέργειας» (ένας συνήθης ευφημισμός για τη «συνεργασία» που βρίσκεται υπό τον έλεγχο του κεφαλαίου). Η συνεργασία έχει απογυμνωθεί από τη δύναμη εκείνη που εξασφαλίζει σε όσους συν-εργάζονται την ευκαιρία να διαλέγουν τους σκοπούς, τις προτεραιότητες και τις μορφές της συνεργασίας τους.

Παρ’ όλα αυτά η συνεργασία αναδύεται ξανά ως παραγωγική δύναμη του κοινού, καθώς επινοητικά χρησιμοποιεί κάθε διαθέσιμο μέσο, όσο πενιχρό κι αν είναι. Στις μεξικάνικες αυτόνομες αστικές κοινότητες, σε πολλές αμερικάνικες κοινότητες εθελοντών, στις villas miserias του Μπουένος Άιρες και στις βραζιλιάνικες φαβέλες, κάποιοι συνεργάζονται για να φτιάξουν μάσκες και αντισηπτικά. Συλλογικές κουζίνες που μαγειρεύουν γι’ αυτούς που βρίσκονται σε ανάγκη ξεπηδούν σε πολλές πόλεις (στην Αθήνα, στο Μπουένος Άιρες, στη Λίμα κ.λπ.). Στην Σάντα Καταλίνα (και σε άλλες πολιτείες της Βραζιλίας) μέλη του κινήματος των ακτημόνων (MST) τροποποιούν τα αποστακτήρια της κασάσα για να παράγουν οινόπνευμα για τα δημόσια περιφερειακά νοσοκομεία.

Η συνεργασία αποδρά από τον καπιταλιστικό έλεγχο, που την απογυμνώνει από το νόημά της, μέσα από μυριάδες καθημερινές πρακτικές φροντίδας που οργανώνουν οι αστικοί πληθυσμοί. Το δίκτυο CONVID France συνδέει ένα τεράστιο πλήθος από εθελοντές ακτιβιστές στον γαλλόφωνο κόσμο οι οποίοι προσφέρουν τη στήριξή τους σε πληθυσμούς που έχει χτυπήσει η πανδημία, ενώ στην Ελλάδα μια σειρά από δίκτυα και πρωτοβουλίες(το δίκτυο Μένουμε Μαζί, το δίκτυο Μένουμε Ενεργοί, το δίκτυο για την υγεία COVID19-Αλληλεγγύη Θεσσαλονίκης, η καμπάνια Κανένας Μόνος – Καμία Μόνη, καταλήψεις και πληθώρα συλλογικοτήτων γειτονιάς) προσπαθούν να οργανώσουν την αλληλεγγύη και τον αγώνα εναντίον των άδικων πολιτικών κατά τη διάρκεια της κρίσης (περιλαμβανομένων θεμάτων υποστήριξης των προσφύγων, ανάδειξης δικαιωμάτων της εργασίας και υπέρβασης του πληροφοριακού μπλακ άουτ). Ανάλογα δίκτυα αναπτύσσονται στην Ιταλία, την Ισπανία, στο Ηνωμένο Βασίλειο και σε άλλες χώρες.

Ο τρίτος παράγοντας –ήδη παρών και πριν την κρίση–, ο οποίος συνεισφέρει στην ανάδυση του κοινού, είναι η διάδοση συγκεκριμένων πρακτικών και ιδεών για έναν κόσμο ισότητας και αλληλεγγύης πέραν του καπιταλισμού. Κινήματα αστέγων στην Λατινική Αμερική και την Αφρική, ανακτημένες και κατειλημμένες επιχειρήσεις, οργανώσεις εργαζομένων στο άτυπο εμπόριο, πρωτοβουλίες αλληλέγγυας οικονομίας, εγχειρήματα αυτονομίας ιθαγενών λαών και ριζοσπαστικά συνδικάτα συνεχίζουν να παράγουν θραύσματα αυτού του κόσμου. Το κοινό αναδύεται σε όλες αυτές τις στρατευμένες πρακτικές όχι απλώς ως ένα αντικείμενο διεκδικήσεων αλλά ως ένα σχέδιο οργάνωσης της ζωής από κοινού. Η καθημερινότητα γίνεται ταυτόχρονα ένα κρίσιμο πεδίο αναμετρήσεων όσο και ένα κρίσιμο πεδίο πειραματισμών σε άλλες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Οι όροι που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν αυτά τα ζωντανά εξελισσόμενα παραδείγματα μπορεί να είναι δανεισμένοι από το παρελθόν, όπως «λαϊκή εξουσία» ή «αυτονομία», ή μπορεί να γεννιούνται στο παρόν, όπως το “comunalidad” και το “communization”.

Πολλά από αυτά τα κινήματα αναπτύσσουν δράσεις για να αντιμετωπίσουν την πανδημική κρίση. Η αποκτημένη εμπειρία μαζί με την γείωσή τους σε καθημερινές μορφές συνεργασίας τούς δίνει τη δύναμη να οργανώνουν τους κόσμους τους σε μια συλλογική βάση. Ομάδες Χιλιανών νέων αγωνιστών που πρόσφεραν ιατρική βοήθεια στα θύματα της αστυνομικής βαρβαρότητας στις μεγάλες διαδηλώσεις της πρόσφατης εξέγερσης έχουν δημιουργήσει ένα κίνημα που το ονομάζουν Movimiento Salud en Resistencia (Κίνημα Υγεία σε Αντίσταση): οι προσπάθειές τους έχουν στόχο να αναπτύξουν αυτοοργανωμένες υπηρεσίες υγείας (Καμπάνια ο Λαός Φροντίζει το Λαό). Το κίνημα των κατοίκων των παραγκουπόλεων στη Νότια Αφρική (Abahlali base Mjondolo) παλεύει σκληρά εναντίον των εκτοπισμών που εξελίσσονται ακόμα και στη διάρκεια του lockdown, παρά τις αντίθετες διαβεβαιώσεις της κυβέρνησης. Οι κοινότητές τους οργανώνονται για να υποστηρίξουν τους φτωχούς αστέγους που υποφέρουν από την έλλειψη καθαρού νερού και φαγητού στους οικισμούς. Το κίνημα επίσης ενεργά εξέφρασε την αλληλεγγύη του στους εργαζόμενους της υγείας στη χώρα. Ανάλογα κοινωνικά κινήματα αλληλοστήριξης ξεδιπλώνονται στη Σενεγάλη, στη Μπουρκίνα Φασό, στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κογκό, στην Αλγερία, το Μαρόκο και την Τυνησία.

Όταν η στράτευση σε κοινούς σκοπούς συνδέεται με την επιτακτική ανάγκη της επιβίωσης και κινητοποιεί κοινά αποκτημένες δεξιότητες συνεργασίας, η συλλογική ενδυνάμωση αναπτύσσεται ταχύτατα. Εκείνοι που συμμετέχουν στις αντίστοιχες πρωτοβουλίες συνειδητοποιούν ότι η αυτοοργάνωση και η αυτοδιεύθυνση έχει αποτελέσματα. Μπορεί να εξασφαλίσει τροφή, μπορεί να στηρίξει τους αδυνάτους και μπορεί να δώσει σε πολλούς τα μέσα να μάθουν και να διαμορφώσουν απόψεις. Αποδεικνύει ότι μπορούν να πάρουν τη ζωή τους στα χέρια τους.

Είναι στη συγκυρία της πανδημικής κρίσης που οι προσπάθειες συλλογικής επιβίωσης, η δυναμική της συνεργασίας (βαθιά ριζωμένη στην καθημερινότητα των αποκάτω) και οι προσδοκίες για μια δίκαιη κοινωνία συγκλίνουν. Όχι γιατί αντικαπιταλιστικές ιδεολογίες ξαφνικά κατάφεραν να θριαμβεύσουν, ούτε γιατί η συνειδητοποίηση της εκμετάλλευσης αναπτύσσεται ανάμεσα στους εκμεταλλευόμενους εξ αιτίας παραδειγματικών ενεργειών ακτιβισμού. Αλλά ίσως επειδή όλο και πιο πολλοί αντιλαμβάνονται ότι αν δεν πάρουν τη ζωή στα χέρια τους προορίζονται για αναλώσιμοι. Είναι αυτή η γνώση, που προκύπτει από εμπειρίες υπεράσπισης της ίδιας της ζωής, η οποία ανοίγει τα μυαλά και τις καρδιές προς την ελπίδα για ένα διαφορετικό μέλλον.

Ίσως σήμερα ένα σύνθημα, που έμοιαζε σχεδόν ταυτολογικό και απολίτικο, να αποκτά μια επείγουσα σημασία και να εμπνέει όλο και πιο πολλούς, όλο και πιο πολλές από μας. “Viva la Vida, muera la muerte” («Ζήτω η Ζωή, να πεθάνει ο θάνατος») λένε συχνά οι Ζαπατίστας. Μήπως απλά εννοούν ότι η ζωή είναι ταυτόχρονα η πηγή και ο στόχος του κοινού στην προοπτική μιας χειραφετημένης κοινωνίας;