Deja Newton

Ο COVID-19 δεν είναι ο τρόπος της γης για να αυτοθεραπευτεί και η εξάλειψη των ανθρώπων δεν είναι η απάντηση για την αυτο-αποκατάσταση του κόσμου. Ναι, υπάρχει λιγότερη ατμοσφαιρική ρύπανση στην Κίνα, υπάρχουν πιο καθαρά ποτάμια στην Ιταλία, οι εκπομπές άνθρακα έχουν επιβραδυνθεί και η Περιοχή του Κόλπου του Σαν Φρανσίσκο είναι καθαρότερη από ό,τι ήταν εδώ και μήνες. Υπάρχει μια ευρεία τάση σε όλο τον κόσμο να θεωρείται ότι οι οδηγίες για κατ’ οίκον περιορισμό συνδέονται άμεσα με θετικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Αυτό το άρθρο ασχολείται με τα προβληματικά σημεία του συσχετισμού της κοινωνικής τραγωδίας με το περιβαλλοντικό όφελος και τις συνέπειες του «εμείς είμαστε ο ιός» σε δύσκολες στιγμές όπως αυτή.

Καθώς ο κόσμος κλονίζεται από την πανδημία του κορονοϊού, στις εφημερίδες, τις ψευδείς αναφορές και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν αυξηθεί οι οικοφασιστικές λογικές οι οποίες συσχετίζουν το COVID-19 με το «εμβόλιο της Γης». Μόλις αυτό το μήνα, το Common Dreams, ένας προοδευτικός ιστότοπος ειδήσεων, αναφερόταν στο COVID-19 ως την «απάντηση της φύσης στην ανθρώπινη παραβίαση» (Klare, 2020). Την περασμένη εβδομάδα, η The Guardian, μια βρετανική εφημερίδα, δημοσίευσε ένα άρθρο για τη σχέση μεταξύ του κορονοϊού και της συνεχιζόμενης κλιματικής κρίσης, όπου περιλαμβανόταν ένα απόσπασμα από την επικεφαλής του περιβάλλοντος του ΟΗΕ, Inger Anderson, που δήλωνε ότι ο ιός είναι «το μήνυμα που μας στέλνει η φύση» (Carrington, 2020). Το Psychology Today, ένα περιοδικό των ΗΠΑ, δημοσίευσε ένα άρθρο αυτό το μήνα, όπου η συγγραφέας αναφέρεται στον κορονοϊό ως «δώρο» και ότι η μητέρα φύση «πήρε την ανιούσα» μετά την αποτυχία των ανθρώπων να ακούσουν τις άλλες προειδοποιήσεις της γης (π.χ. θανατηφόροι τυφώνες, πλημμύρες και ξηρασίες) (Wetzler, 2020).

Tweets όπως το παρακάτω έχουν γίνει viral τον τελευταίο μήνα. Η επιρροή των κοινωνικών μέσων δρα ασφυκτικά για την κοινή γνώμη σχετικά με το COVID-19. Αυτό το tweet είναι ένα μόνο παράδειγμα, αλλά δηλώσεις όπως αυτή επηρεάζουν εκατοντάδες χιλιάδες μυαλά σε όλο τον κόσμο.

Tweet από χρήστη Twitter, 16 Μαρτίου 2020.

Ουάου… Η Γη ανακάμπτει

– Η ατμοσφαιρική ρύπανση επιβραδύνεται

– Η ρύπανση των υδάτων υποχωρεί

– Η φυσική άγρια φύση επιστρέφει σπίτι της

Ο κορονοϊός είναι το εμβόλιο της Γης

Εμείς είμαστε ο ιός

Παραπλανητικές αναφορές και φωτογραφίες της άγριας ζωής που επιστρέφει στα ποτάμια της Ιταλίας έχουν επίσης αρχίσει να προσελκύουν το ενδιαφέρον. Το παρακάτω tweet συγκέντρωσε 1 εκατομμύριο «μου αρέσει» (likes) και πάνω από 280 χιλιάδες «αναδημοσιεύσεις» (retweets) σε διάστημα μόλις δύο εβδομάδων. Η διαιώνιση ψευδών δηλώσεων είναι εξίσου επιβλαβής όταν διαμορφώνει την άποψη με την οποία οι θεατές βλέπουν τον κορονοϊό και τις επιπτώσεις του στη γη.

Tweet από χρήστη Twitter, 16 Μαρτίου2020.

Εδώ είναι μια απροσδόκητη παρενέργεια της πανδημίας – το νερό που ρέει μέσα από τα κανάλια της Βενετίας είναι καθαρό για πρώτη φορά από πάντα. Τα ψάρια είναι ορατά, οι κύκνοι επέστρεψαν.

Το πρόβλημα με την απόδοση περιβαλλοντικού οφέλους στο COVID-19 είναι ότι συνεπάγεται πως μια μαζική απώλεια ανθρώπινων ζωών αξίζει ή ακόμη και ότι είναι απαραίτητη για το περιβάλλον. Οι δηλώσεις «Εμείς είμαστε ο ιός» υποθέτουν ότι η ανθρωπότητα και ο πλανήτης είναι αλληλοαποκλειόμενα. Οι κίνδυνοι που βρίσκονται σε αυτό θυμίζουν περιβαλλοντικές κινήσεις που στο παρελθόν υποστήριξαν τη μείωση των μη λευκών, μη δυτικών πληθυσμών (Garcia, 2020) και, δυστυχώς, του οικοφασισμού.

Ο οικοφασισμός δεν είναι τίποτα λιγότερο από τη σύζευξη μεταξύ του περιβαλλοντισμού και της λευκής υπεροχής (Manavis, 2018). Οι οικοφασίστες προσπαθούν να επιτύχουν μια καθαρή περιβαλλοντική σφαίρα και μια καθαρή κοινωνική σφαίρα (Adler-Bell, 2019). Ο κοινός παρονομαστής και στα δύο αυτά σενάρια είναι ότι δεν περιλαμβάνουν έγχρωμους ανθρώπους (People of Color). Για έναν οικοφασίστα, προκειμένου να επιτευχθεί περιβαλλοντική και κοινωνική καθαρότητα, οι έγχρωμοι και οι μετανάστες πρέπει να θυσιαστούν για το καλό του πλανήτη. Αυτό συμβαδίζει με την ξενοφοβία και την ευγονική, που καμία από τις δύο δεν αποτελεί κάτι καινούργιο για το περιβαλλοντικό κίνημα.

Η δημιουργία και η άνοδος του οικοφασισμού ξεκίνησε στην πραγματικότητα στις αρχές του 1900, κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1970 με τη γέννηση του σύγχρονου περιβαλλοντικού κινήματος και τώρα αυξάνεται και πάλι με τη στάση της σημερινής κυβέρνησης για τη μετανάστευση, την περιβαλλοντική πολιτική και τις διαρκώς παρούσες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Ο ιδρυτής των πρώτων οργανισμών προστασίας των δέντρων σεκόγια και των άγριων βουβάλων της Καλιφόρνιας ήταν και ο ιδρυτής του οικοφασισμού (Darby, 2019). Ήταν πρόεδρος του ζωολογικού κήπου του Μπρονξ και υπεύθυνος για την απαγωγή ενός άνδρα Mbuti (αυτόχθον από το Κονγκό) και την παρουσίασή του στον ζωολογικό κήπο μαζί με πιθήκους. Αυτός ο λευκός άνδρας, ο Madison Grant, πίστευε ότι η σκανδιναβική φυλή ήταν σε παρακμή και ότι η γενιά του είχε την εξουσία να αποφασίσει ποιες ζωές θα πρέπει να διατηρηθούν και ποιες να απορριφθούν. Το 1906 έγραψε το The Passing of the Great Race, or The Racial Basis of European History, το οποίο αργότερα θα γινόταν η προσωπική βίβλος του Χίτλερ. Υπήρξε υπερασπιστής του απίστευτα ρατσιστικού νόμου Περί Ποσόστωσης του 1921 και του νόμου για τον Περιορισμό της Μετανάστευσης του 1924 (Sparrow, 2019). Ο Madison Grant εισήγαγε την ευγονική ως κεντρικό στοιχείο του περιβαλλοντικού κινήματος και η άνοδος του οικοφασισμού συνεχίστηκε. Ακόμα και σήμερα έχει τόσο μεγάλη επιρροή ώστε ο Anders Breivik, ο Νορβηγός εξτρεμιστής που σκότωσε 69 νέους σε κατασκήνωση του Εργατικού Κόμματος, στο μανιφέστο του επιδοκιμάζει τη φυλετική θεωρία του Grant (Purdy, 2015).

Το 1968, ο Paul Eirich, εντομολόγος στο Στάνφορντ, δημοσίευσε το Population Bomb, στο οποίο υποστήριξε ότι η οικολογική καταστροφή και η πλειονότητα των κοινωνικών προβλημάτων στη γη μπορούν να αποδοθούν στον υπερπληθυσμό, και πρότεινε την στείρωση ως λύση (Mann, 2018). Η δημοσίευση του Eirich και το αναπτυσσόμενο περιβαλλοντικό κίνημα της δεκαετίας του 1970 οδήγησαν στην πρώτη Ημέρα της Γης στην οποία συμμετείχαν 20 εκατομμύρια άνθρωποι (Sparrow, 2019). Σήμερα, η θεωρία του έχει χάσει την έντασή της, εξαιτίας κυρίως της αργής αύξησης του πληθυσμού, αλλά η επιρροή του εξακολουθεί να είναι αισθητή.

Οι σύγχρονοι οικοφασίστες χρησιμοποιούν τη θεωρία του Eirich για τον υπερπληθυσμό, ο οποίος θεωρούν ότι ασκεί πίεση στους φυσικούς πόρους, και πιστεύουν ότι στην περίοδο μετά την κλιματική αλλαγή οι πολλοί άνθρωποι θα αποτελέσουν απειλή για την κοινωνική σταθερότητα (Darby, 2019). Ο μόνος τρόπος για να αποφευχθεί αυτό στο μέλλον είναι η δραματική μείωση του ανθρώπινου πληθυσμού. Όπως το θέτει ο Pentti Linkola, ένας ριζοσπαστικός οικολόγος και οικοφασίστας: «Όταν η σωσίβια λέμβος είναι γεμάτη, όσοι μισούν τη ζωή θα προσπαθήσουν να τη φορτώσουν με περισσότερους ανθρώπους και να την βυθίσουν. Όσοι αγαπούν και σέβονται τη ζωή θα πάρουν το τσεκούρι της λέμβου και θα κόψουν τα επιπλέον χέρια που γραπώνονται στα πλαϊνά της» (Linkola, 1989). Σήμερα, αυτό μοιάζει με λευκό εθνικισμό και ξενοφοβία. Η κλιματική αλλαγή είναι ήδη μια από τις μεγαλύτερες κινητήριες δυνάμεις της μετανάστευσης. Ορισμένοι ερευνητές της κλιματικής αλλαγής υποστηρίζουν ότι η κλιματική αλλαγή φέρει μέρος της ευθύνης για τους πολέμους, όπως ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία, οδηγώντας σε μαζικές μεταναστεύσεις ανθρώπων (Darby, 2019). Όπως πολλοί λευκοί εθνικιστές, οι οικοφασίστες πιστεύουν ότι η είσοδος των μεταναστών στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι αυτοκτονία. Ένα δημοφιλές meme μεταξύ των ακροδεξιών είναι «σώστε δέντρα, όχι πρόσφυγες» (Stern, 2019). Οι οικοφασιστικές πεποιθήσεις όπως αυτές είναι ένα τεράστιο μέρος τού γιατί ο Patrick Crusius δολοφόνησε 22 άτομα και τραυμάτισε πάνω από δώδεκα στο Ελ Πάσο του Τέξας, τον Αύγουστο του 2019. Πριν από τη σφαγή, ο Crusius δημοσίευσε στο Facebook ότι η επίθεση είναι «μια απάντηση στην ισπανική εισβολή στο Τέξας». Μια ολόκληρη σελίδα του μανιφέστου του Crusius είναι αφιερωμένη στις θεωρίες που δημιουργήθηκαν αρχικά από τον Eirich, για τη δημογραφική αλλαγή και τον υπερπληθυσμό. Στο μανιφέστο του, «Μια άβολη αλήθεια», έγραψε: «Αν μπορούμε να απαλλαγούμε από αρκετούς ανθρώπους, τότε ο τρόπος ζωής μας μπορεί να είναι πιο βιώσιμος». Ο Crusius αναφέρεται επίσης στην «εξόντωση του περιβάλλοντος» και στη συνεισφορά των εταιρειών στην υπερεκτροφή ζώων. Ο Crusius εμπνεύστηκε από τον Brenton Harrison Tarrant, τον σκοπευτή στο τζαμί στην πόλη Κράισττσερτς της Νέας Ζηλανδίας (Darby, 2019). Ο Tarrant είναι ένας αυτοαποκαλούμενος οικοφασίστας που στο δικό του μανιφέστο δήλωσε ότι «δεν υπάρχει εθνικισμός χωρίς περιβαλλοντισμό». Σκότωσε 51 άτομα τον Μάιο του 2019 (Barton, Smee, 2019).

Η λευκή υπεροχή σαφώς δεν είναι κάτι νέο για το περιβαλλοντικό κίνημα. Όταν προωθούμε την ιδέα ότι οι κοινωνικές τραγωδίες είναι απαραίτητες για τη σωτηρία του περιβάλλοντος, επαναλαμβάνουμε έναν επικίνδυνο τρόπο που έχει κοστίσει και θα συνεχίσει να κοστίζει πολλές ζωές, πολλές από τις οποίες ανήκουν σε μειονότητες. Όταν κάποιος αποφασίσει ότι η μείωση του πληθυσμού είναι ο πιο επωφελής τρόπος για να σωθεί ο πλανήτης και να ελαχιστοποιηθεί η επίδρασή μας σε αυτόν, συνεπάγεται ότι αυτός θα επιλέξει και ποιοι πρέπει να μειωθούν – και διαρκώς αυτοί είναι οι μειονότητες, οι μετανάστες και τα περιθωριοποιημένα άτομα. Μπορεί να μην φαίνεται επιβλαβές να δημοσιεύονται παραπλανητικές εικόνες κύκνων στην Ιταλία ή να ονομάζουν τον COVID-19 ως «εμβόλιο» της γης, αλλά περιέχουν έναν υποκείμενο τόνο που θυμίζει έναν καταστροφικό, ρατσιστικό και βίαιο τομέα του περιβαλλοντισμού.

Έχουμε ήδη δει τις συνέπειες της δημιουργίας αποδιοπομπαίων τράγων συγκεκριμένων φυλετικών ομάδων κατά τη διάρκεια του COVID-19. Τα εγκλήματα μίσους εναντίον Ασιατών Αμερικανών στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν πλέον καταγραφεί, κατά μέσο όρο περίπου 100 τη μέρα, και πάνω από 1.000 εγκλήματα μίσους έχουν αναφερθεί από την αρχή της πανδημίας (Rep. Judy Chu, 2020). Ο χαρακτηρισμός του κοροναϊού ως «κινεζικού ιού» ενισχύει την ξενοφοβία και τον ρατσισμό έναντι των ασιατικών λαών. Όταν ο Patrick Crusius αναφέρθηκε στον «τρόπο ζωής μας» στους πυροβολισμούς του Ελ Πάσο, αναφερόταν σε έναν κατάλευκο τρόπο ζωής, έναν τρόπο που θα μειώσει την πολυπολιτισμικότητα και θα σταματήσει τη δημογραφική αλλαγή που υποτίθεται ότι επιτάχυνε την περιβαλλοντική κρίση (Klee, 2020).

Εκτός από τη βία και τη γενοκτονία που συνδέεται με τον οικοφασισμό, οι οικοφασίστες αγνοούν συνήθως το ποιος είναι ο πραγματικά υπεύθυνος για την περιβαλλοντική κρίση. Από το 1988, μόνο 100 εταιρείες ήταν υπεύθυνες για το 71% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, και περισσότερες από τις μισές από αυτές μπορούν να εντοπιστούν σε μόλις 25 εταιρείες, συμπεριλαμβανομένων των Exxon, Shell, BP και Chevron (Riley, 2017). Αυτές οι εταιρείες είναι και θα είναι υπεύθυνες για την καταστροφική εξαφάνιση των ειδών και την παγκόσμια έλλειψη τροφής για τα επόμενα 30 χρόνια. Αρκετά δισεκατομμύρια ανθρώπων θα πρέπει να πληρώσουν και ήδη πληρώνουν το τίμημα για έναν μικρό αριθμό κρατικών και ιδιωτικών εταιρειών για να βγάλουν κέρδη ρεκόρ από το πετρέλαιο. Αυτό που είναι ακόμα χειρότερο είναι ότι αυτές οι εταιρείες γνώριζαν τον ενδεχόμενο αντίκτυπό τους στο παγκόσμιο περιβάλλον ήδη από το 1965, πριν από την κλιματική κρίση (Taylor and Watts, 2019). Οι οικοφασίστες ρίχνουν την ευθύνη για την κλιματική αλλαγή στα δημογραφικά στοιχεία του πληθυσμού αντί στα εταιρικά γκρουπ και τον καπιταλισμό. Οι οικοφασίστες αγνοούν τη συνύφανση μεταξύ των καπιταλιστικών κερδών και της περιβαλλοντικής καταστροφής. Σε μια καπιταλιστική κοινωνία, η κατανάλωση αγαθών είναι το κέντρο όλων (Reyes, 2019). Το παράλογο όλων αυτών είναι ότι αυτό αποβαίνει ακόμα και εις βάρος των πολιτών του κράτους και της ευημερίας τους. Ο καπιταλισμός χρησιμοποιεί πόρους μέχρι να αλλάξει ή να βρει νέες πηγές. Από περιβαλλοντική άποψη, οι πόροι είναι ορυκτά καύσιμα, έχοντας ως συνέπεια την περιβαλλοντική καταστροφή και την κλιματική αλλαγή. Ο οικοφασισμός ρίχνει το φταίξιμο στο άτομο και όχι στο σύνολο του συστήματος. Υπάρχουν σοβαρά ζητήματα με αυτές τις νοοτροπίες. Ο οικοφασισμός δεν έχει θέση στο περιβαλλοντικό κίνημα. Είναι επιβλαβής και καταστροφικός για όλα τα ανθρώπινα όντα, και κυρίως εκείνα που αναγνωρίζονται ως περιθωριοποιημένα και μη λευκά.

Τώρα, αυτό δεν σημαίνει ότι κάθε άτομο που κάνει tweet ή ελαχιστοποιεί τον αντίκτυπο του COVID-19 έχει την πρόθεση να γίνει οικοφασίστας και ότι γνωρίζει την ιστορία και τα σοβαρά ελαττώματα αυτής της νοοτροπίας. Απλώς να πούμε ότι όπου υπάρχουν ανυπολόγιστες ανθρώπινες τραγωδίες πάντα συνυπάρχει σε αυτές μια σκοτεινή, οικοφασιστική πλευρά του περιβαλλοντισμού, η οποία αγνοεί τα γενικά συστημικά ζητήματα που παίζουν ρόλο. Αν δεν κατονομάσουμε τις αδικίες που υπάρχουν όταν αποδίδουμε οφέλη για το περιβάλλον σε μαζικές ανθρώπινες απώλειες, οι οικοφασιστικές τάσεις, εν αγνοία ή όχι, είναι αναμενόμενο ότι θα αναδύονται και θα επανεμφανίζονται εν μέσω ανθρώπινων συμφορών. Την επόμενη φορά που θα δείτε μια ανάρτηση ή ένα tweet σχετικά με τα περιβαλλοντικά οφέλη της εντολής «μένουμε στο σπίτι», να είστε προσεκτικοί και να σκεφτείτε τις πιθανές και επικείμενες επιπτώσεις αυτών των απόψεων σε μια ευρύτερη, παγκόσμια κλίμακα. Ο οικοφασισμός δεν έχει θέση στο περιβαλλοντικό κίνημα και, καλοπροαίρετα ή όχι, άρθρα και tweets με υποβόσκουσες οικοφασιστικές τάσεις πρέπει να ελέγχονται και να κατακρίνονται.

Έργα που αναφέρονται:

Adler-Bell, Sam. “Why White Supremacists Are Hooked on Green Living”. The New Republic, 24 Σεπτ. 2019, newrepublic.com/article/154971/rise-ecofascism-history-white-nationalism-environmental-preservation-immigration.

Carrington, Damian. “Coronavirus: ‘Nature Is Sending Us a Message’, Says UN Environment Chief”. The Guardian, Guardian News and Media, 25 Μαρ. 2020, www.theguardian.com/world/2020/mar/25/coronavirus-nature-is-sending-us-a-message-says-un-environment-chief.

Darby, Luke. “What Is Eco-Fascism, the Ideology Behind Attacks in El Paso and Christchurch?” GQ, 2019, www.gq.com/story/what-is-eco-fascism.

Garcia, Sierra. “’We’re the Virus’: The Pandemic Is Bringing out Environmentalism’s Dark Side”. Grist, Grist, 30 Μαρ. 2020, grist.org/climate/were-the-virus-the-pandemic-is-bringing-out-environmentalisms-dark-side/.

Goldman-Wetzler, Jennifer. “The Gifts of the Coronavirus”. Psychology Today, Sussex Publishers, 12 Μαρ. 2020, www.psychologytoday.com/us/blog/achieving-conflict-freedom/202003/the-gifts-the-coronavirus.

Kelley, Alexandra. “Attacks on Asian Americans Skyrocket to 100 per Day amidst Coronavirus Pandemic”. The Hill, 1 Απρ. 2020, thehill.com/changing-america/respect/equality/490373-attacks-on-asian-americans-at-about-100-per-day-due-to.

Klare, Michael T. “Is the Covid-19 Pandemic Mother Nature’s Response to Human Transgression?” Common Dreams, 2 Απρ. 2020, www.commondreams.org/views/2020/04/02/covid-19-pandemic-mother-natures-response-human-transgression.

Klee, Miles, και Mel. “Ecofascism Unites Far-Left Environmentalism and Far-Right Racism”. MEL Magazine, 24 Μαρ. 2020, melmagazine.com/en-us/story/ecofascism-unites-far-left-environmentalism-and-far-right-racism.

Linkola, Pentti. “Humanflood”. Pentti Linkola Fansite, 1989, www.penttilinkola.com/pentti_linkola/ecofascism_writings/humanflood/.

Manavis, Sarah. “Eco-Fascism: The Ideology Marrying Environmentalism and White Supremacy Thriving Online”. Eco-Fascism: The Ideology Marrying Environmentalism and White Supremacy Thriving Online, 21 Σεπτ. 2018, www.newstatesman.com/science-tech/social-media/2018/09/eco-fascism-ideology-marrying-environmentalism-and-white-supremacy.

Mann, Charles C. “The Book That Incited a Worldwide Fear of Overpopulation”. Smithsonian.com, Smithsonian Institution, 1 Ιαν. 2018, www.smithsonianmag.com/innovation/book-incited-worldwide-fear-overpopulation-180967499/.

Martin, Lisa, και Ben Smee. “What Do We Know about the Christchurch Attack Suspect?” The Guardian, Guardian News and Media, 15 Μαρ. 2019, www.theguardian.com/world/2019/mar/15/rightwing-extremist-wrote-manifesto-before-livestreaming-christchurch-shooting.

Purdy, Jedediah, κ.ά. “Environmentalism’s Racist History”. The New Yorker, 2015, www.newyorker.com/news/news-desk/environmentalisms-racist-history.

Reyes, Farid. “Capitalism Is Responsible for Climate Change”. Left Voice, 2019, www.leftvoice.org/capitalism-is-responsible-for-climate-change.

Riley, Tess. “Just 100 Companies Responsible for 71% of Global Emissions, Study Says”. The Guardian, Guardian News and Media, 10 Ιούλ. 2017, www.theguardian.com/sustainable-business/2017/jul/10/100-fossil-fuel-companies-investors-responsible-71-global-emissions-cdp-study-climate-change.

Sparrow, Jeff. “Eco-Fascists and the Ugly Fight for ‘Our Way of Life’ as the Environment Disintegrates | Jeff Sparrow”. The Guardian, Guardian News and Media, 29 Νοε. 2019, www.theguardian.com/environment/2019/nov/30/eco-fascists-and-the-ugly-fight-for-our-way-of-life-as-the-environment-disintegrates.

Stern, Alexandra Minna. “White Nationalists’ Extreme Solution to the Coming Environmental Apocalypse”. The Conversation, 23 Αυγ. 2019, theconversation.com/white-nationalists-extreme-solution-to-the-coming-environmental-apocalypse-121532.

Taylor, Matthew, και Jonathan Watts. “Revealed: the 20 Firms behind a Third of All Carbon Emissions”. The Guardian, Guardian News and Media, 9 Οκτ. 2019, www.theguardian.com/environment/2019/oct/09/revealed-20-firms-third-carbon-emissions.